ክፍል 2፥ የመካከለኛው አንድ ሺ ዓመታት (1AD – 1000 AD)
የእስከ አሁኑ የቁፋሮ ግኝቶች እንደሚያሳዩት፣ በአክሱምና በቀይ ባሕር መካከል በነበሩት ዋና ዋና ከተሞች ውስጥ የሚገኙት አብያተ ክርስቲያን የተሠሩት፣ ከ4ኛው እስከ 6ኛው መክዘ ባለው ጊዜ ውስጥ እንጂ ከዚያ በፊት አይደለም። የአዱሊስ ባዚለኮች (ባለ አዳራሽ አብያተ ክርስቲያን)፣ የኩሃይቶ አብያተ ክርስቲያንና ወደ ባዚሊክ የተቀየረው የየሃ ቤተ መቅደስ፣ (እነዚህ ሁሉ) አዲሱ ሃይማኖት በዚያን ጊዜ በቀይ ባሕር ማዶ ተንሰራፍቶ ለነበረው መንግሥት እጅግ ጠቃሚ በሆኑት ቀበሌዎች ውስጥ እንደተስፋፋ ያረጋግጣሉ። 23፣ የኢትዮጵያ ታሪክ፣ ከመጀመሪያው እስከ አሁኑ ዘመን፣ ባርትኒስኪ እና ማንቴል፡ኒየችኮ፣ 2003
523 –525 AD አክሱም ከቁስጥንጥንያ ጋር በመስማማትና በንጉሠ ነገሥት ዩስቲንያን ባሕር ኃይል በመታገዝ ደቡብ ዓረቢያን ይይዛል። በካሌብ፣ ሌላው ስሙ እለ አፅብሃ፣ ዘመነ መንግሥት የተፈፀመው ይህ የአክሱም ወረራ፣ ከፖለቲካዊ ዓላማው አንፃር ሲታይ፣ በደቡብ ዓረቢያ አይሁዳዊነትን እያስፋፋ ክርስቲያኖችን ያሳድድ በነበረው የአካባቢው ገዥ ጁ ኑዋስ ላይ ያነጣጠረ ነበር። ናግራን ላይ ክርስቲያኖችን መጨፍጨፍ የተጀመረው፣ የመጀመሪያው የአክሱም ወረራ በ523 ዓ።ም ድል ሆኖ በተመለሰ በዓመቱ ሳይሆን አይቀርም። ካሌብ በመሸነፉ ተስፋ ሳይቆርጥ እንደገና በ525 የከፈተው ሁለተኛው ዘመቻ፣ በአፍሪካዊው ሠራዊት ፍፁም ድል አድራጊነት ሊደመደም ችሏል። ከዚህ ድል በኋላ፣ የቀበሌው ገዥ የነበረው አብርሃ ኃይሉን በማጠናከር ከአክሱም ሥልጣን ውጭ ሁኖ ለካሌብ ግብር በማግባት ብቻ ተወስኖ ነበር። 24፣ የኢትዮጵያ ታሪክ፣ ከመጀመሪያው እስከ አሁኑ ዘመን፣ ባርትኒስኪ እና ማንቴል፡ኒየችኮ፣ 2003
እንደዚሁም የክርስትና መግባት የአክሱምን የሥነ ጽሑፍ ዕድገት እንዳዳበረው መግለፅ ተገቢ ነው። በ5ኛውና በ7ኛው መክዘ መካከል ባለው ጊዜ ውስጥ አንዳንድ – በአመዛኙ በግሪክኛ የተፃፉ ሥራዎች ተተርጉመዋል። በዚህ ወቅት መጽሐፍ ቅዱስ፣ ሃይማኖታዊ ጥናቶች፣ ሕግጋተ ገዳም፣ የፍፃሜ ዓለም ትንቢቶችና ብዙ የአዋልድ ሥራዎች ወዘተ ወደ ግዕዝ ተተርጉመዋል። 26፣ የኢትዮጵያ ታሪክ፣ ከመጀመሪያው እስከ አሁኑ ዘመን፣ ባርትኒስኪ እና ማንቴል፡ኒየችኮ፣ 2003
አፄ ካሌብ በዓረብ ባሕረ ሰላጤ ላይ ጣልቃ እንዲገባና አብርሃምም ነፃነቱን እንዲያውጅ የገፋፉት ኤኮኖሚያዊ ምክንያቶች፣ የእምነት ወገኖቻቸው የሆኑትን የባሕረ ሰላጤውን ክርስቲያኖች ለመርዳት አፍሪካውያኖቹን ካነሳሷቸው ፖለቲካዊ ምክንያቶች ያላነሰ ክብደት የሚሰጣቸው ናቸው። ቁስጥንጥንያም አክሱምም በዓረብ ባሕረ ሰላጤ፣ ማለት መሃከለኛውን ባሕር ከሕንድ ዕውቅያኖስጋር በሚያገናኘው የንግድ መስመር ላይ እያደገ የመጣውን የፋርስን ተፅዕኖ ለመገደብ ይፈልጋሉ። ይህንን የዕጣን ጎዳና ተብሎ የሚታወቀውን፣ ለአክሱምም ከመልካ ምድራዊ አቀማመጡ የተነሳ የሞት ሽረት ጥቅም የሆነውን፣ የንግድ መስመር ለመቆጣጠር በቁስጥንጥንያና በፋርስ መካከል የተካሄደው ትግል፣ በፋርስ ድል አድራጊነት ተደምድሟል። በቀይ ባሕር ቀበሌ ውስጥ የነበረውን ተሰሚነትና የንግድ መስመር ተቆጣጣሪነት በፋርስ የተቀማው አክሱም፣ መተኪያ ከማይገኝለት የኃይል ምንጩ ተነቀለ። 25፣ የኢትዮጵያ ታሪክ፣ ከመጀመሪያው እስከ አሁኑ ዘመን፣ ባርትኒስኪ እና ማንቴል፡ኒየችኮ፣ 2003
570 AD በዛሬይቷ ሳውዲ አረቢያ አዲስ መንፈሳዊ ዕምነት የሆነውን የእስልምና ሃይማኖት ይዘው የሚመጡት ነብዩ መሃመድ በመካ መዲና ተወለዱ። ነቢዩ መሃመድ በተወለዱ ከአርባ ዓመታት ገደማም በኋላ፤ ነቢዩና ተከታዮቻቸው የአዲሱን የእስልምና ዕምነት አስተምህሮ በመላው ዓረቢያ ምድርና አካባቢው አሰራጩ። በአካባቢው የሳሳንያንና የባይዛንቲን ኢምፓየር የግዛቶች ውድቀትና ማነስ የጀመረው ከቀዳማዊው የእስልምና ሃይማኖት መስፋፋት ጋር በተያያዘ ያልተቋረጠ ዘመቻ ነበር።
615 በዓለም አዲስ በተወለደው የቅዱስ ነብዩ መሐመድ የእስልምና ሃይማኖት አስተምህሮ ምክንያት የመጀመሪያው የሙስሊም ሂጅራ ተደረገ። ይህም የሆነው በዛሬይቱ ሳውዲ ዓረቢያና አካባቢው በአዲሱ የእስልምና እምነትና ተከታዮች ላይ በሚደርስባቸው የህልውና አደጋ ምክንያት ነበር። ይህ ሂጅራ በመባል የተከሰተው የወደ ኢትዮጵያ ስደት ሃሳብ የመጣው፣ ከራሱ ከቅዱስ ነብዩ መሐመድ እንደሆነም በታሪክ ተቀምጦ ይገኛል። በመካና አካባቢው ለጭፍጨፋ አደጋ ተጋልጠው የነበሩትን፣ ነብዩ በዚያ ሊያድኗቸው ስለማይችሉ፣ ነገርግን በኢትዮጵያ ፍትሐዊና ፈርሃ እግዚአብሔር ያለው የክርስቲያን ንጉሥ ስለሚገኝ ተከታዮቹንና ያራሳቸውን የቤተሰብ አባላት ጭምር እዚያ ብትሔዱ ትድናላችሁ አሏቸው። በዚህም መሠረት 11 የሚሆኑት ወደ አትዮጵያ መጡና የተባለው ሁሉ ሆነላቸው።
616 ከዚያም ዓመት ገደማ እነዚህ 11 በኢትዮጵያ በሰላምና በነፃነት አዲሱን ሃይማኖታቸውን ይዘው እያመለኩ እንደቆዩ፣ ሁለተኛው ሂጅራ ተከሰተ። ዳግምም ለሁለተኛ ጊዜ በስኬት በሃይማኖታቸው ምክንያት የተደረገው ከመካ የወደ ኢትዮጵያ ስደት (ሂጅራ) 83 ወንዶችና 18 ሴቶችን ያካተተ ቡድን ነበር። ሆኖም ግን በመካ የእስልምና ሃይማኖትና ለማጥፋት በኃይላቸው ሥልጣንን የያዙ ቋራሺዎች ይህን ባስተዋሉ ጊዜ፣ ይህን የሂጅራ ክስተት ለማስቆም ወደ ኢትዮጵያው ንጉሥ ለመሄድ ተገደዱ። ቋራሺዎች ሄደውም ንጉሡን እነዚህ በኢትዮጵያ በሰላምና ነፃነት እየኖሩ አዲስ ሃይማኖታቸውን እያመለኩ የሚኖሩት ዜጎቻችንን መልሳቸው ወይም እኛ ወደ አገራቸው እንድንመልሳቸው ስጠን ሲሉ ብዙ ወርቅና እጅ መንሻ ይዘው ጠየቁት። ጨምረውም ንጉሡን የአንተን የክርስትና ዕምነት ተፃፃሪ ዕምነት እንዳላቸውም ነገሩት።
በወቅቱ አክሱም የተቀመጠው የኢትዮጵያ ንጉሥ ግን ነብዩ መሐመድ እንዳሉት፣ ፍትሐዊና ፈርሃ እግዚአብሔር ያደረበት በመሆኑ የራሱን ምርመራ በማድረግ ወሰነ። በሂጅራ ከመጡት ውስጥም አስጠርቶ ስለ አዲሱ የእስልምና ሃይማኖታቸውና ስለአንድ አምላክ ዙሪያ ያለውን ሁሉ በመጠየቅ ከዓረቢያ በመጡ ከሳሾቻቸው ፊት መረመራቸው። በመጨርሻም ፍርዱን ሠጠ። ፍርዱም እናንተም ሆነ የእስልምና ሃይማኖታችሁ በኢትዮጵያ እስከፈላጋች ሁበት ጊዜ ድረስ በሰላምና ነፃነት መኖር ትችላላችሁ አላቸው። ምንም ያህል ወርቅ ቢሰጠኝም እንኳን አሳልፌም አልሰጣችሁም አላቸውና በሰላም ኑሩአቸውን ቀጠሉ። በንጉሡ ግዛት ኢትዮጵያ ውስጥ የመጀምሪያዎቹ የሃይማኖት ስደተኞች ሆነው አዲሱ ሃይማኖታቸውን ይዘው በሰላም ኖሩ። በዛሬይቷ ትግራይ ምድር የሚገኘው አል ነጃሺ መስጊድ የዚህ ታሪክ አካል በመሆንም ላይ ይገኛል።
በ615 ገደማ በስደተኞቹ ተቆርቁሮ በየዘመኑ እየታደሰ የተገነባው የመጀመሪያው የእስልምና ሃይማኖት መስጊድ ወይም ቤተ ዕምነት በኢትዮጵያ።
Masjid al-Najāshī (مَسْجِد ٱلنَّجَاشِي) Coordinates: 13°52′32.0″N 39°35′55.3″E ምስል፣ ከዊኪፒዲያ የተወሰደ።
